لغت اللهم

و أمّا ألّلهمّ: فقد ذکرت فی خمسة موارد:

اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ ...، اللَّهُمَّ رَبَّنا أَنْزِلْ عَلَیْنا ...، اللَّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ ...،

اللَّهُمَّ وَ تَحِیَّتُهُمْ فِیها ...، اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ.

فحذفت حرف النداء فی هذه الکلمة و أبدلت عنها المیم المشدّدة فی آخرها مفتوحة، و هذه الکلمة تستعمل فی مقام إظهار الخصوصیّة و جلب التوجّه الخاصّ و العطوفة، و لا یبعد أن تکون هذه المیم المشدّدة مأخوذة من مادّة أمّ یؤمّ کمدّ یمدّ، و أن تکون أمرا فی الأصل [أمّ‏] أى اقصد و توجّه، ثم حذفت حرف النداء و رکّبت کلمة اللّه مع کلمة أمّ، و سقطت الهمزة للتخفیف و حصول الاتصال بینهما.

و على أىّ حال: فهذه الکلمة تستعمل فی مقام الخطاب الخاصّ

    التحقیق فی کلمات القرآن الکریم/علامه حسن مصطفوی/بنگاه ترجمه و نشر کتاب/تهران/1360/ج‏1، ص121

لغت الله

 التحقیقأنّ الإلهة بمعنى العبادة. و الفرق بین المادّتین أنّ العبادة قد أخذ فیها قید الخضوع، و إله أخذ فیه قید التحیّر.

و ظهر أیضا أنّ کلمة اللّه أصلها من أله یأله، بقرینة اللغة العبریّة، و لعدم الحاجة فیها الى التکلّف، و لکون کلمة إله شایعة استعمالها فی هذا المعنى، ثمّ دخلت علیها الألف و اللام، ثمّ صارت علما بالغلبة، و بکثرة الاستعمال فیه تعالى، فقیل لا إله إلّا اللّه.

التحقیق فی کلمات القرآن الکریم/علامه حسن مصطفوی/بنگاه ترجمه و نشر کتاب/تهران/1360/ج‏1، ص: 120

حمدالهی(ابن عربی)

الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ الحمد بالفعل و لسان الحال هو ظهور الکمالات و حصول الغایات من الأشیاء إذ هی أثنیة فاتحة و مدح رائعة لمولیها بما یستحقه. فالموجودات کلها بخصوصیاتها و خواصها، و توجهها إلى غایاتها، و إخراج کمالاتها من حیز القوّة إلى الفعل، مسبحة، حامدة، کما قال تعالى: وَ إِنْ مِنْ شَیْ‏ءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ، فتسبیحها إیاه تنزیهه عن الشریک و صفات النقص و العجز باستنادها إلیه وحده، و دلالتها على وحدانیته و قدرته، و تحمیدها إظهار کمالاتها المترتبة، و مظهریتها لتلک الصفات الجلالیة و الجمالیة.

                                                                    

                                                                         تفسیر ابن عربی/دار احیاء التراث العربى/ بیروت/1422 /ج1/ص8

تفسیر بسم الله(ابن عربی)

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِاسم الشی‏ء ما یعرف به، فأسماء اللّه تعالى هی الصور النوعیة التی تدلّ بخصائصها و هویاتها على صفات اللّه و ذاته، و بوجودها على وجهه، و بتعینها على وحدته، إذ هی ظواهره التی بها یعرف. و اللّه اسم للذات الإلهیة من حیث هی هی على الإطلاق، لا باعتبار اتصافها بالصفات، و لا باعتبار لا اتصافها.

و الرَّحْمنِ هو المفیض للوجود و الکمال على الکل بحسب ما تقتضی الحکمة و تحتمل القوابل على وجه البدایة. و الرَّحِیمِ هو المفیض للکمال المعنویّ المخصوص بالنوع الإنسانی بحسب النهایة، و لهذا قیل: یا رحمن الدنیا و الآخرة، و رحیم الآخرة. فمعناه بالصورة الإنسانیة الکاملة الجامعة الرحمة العامّة و الخاصة، التی هی مظهر الذات الإلهی و الحق الأعظمی مع جمیع الصفات أبدأ و أقرأ، و هی الاسم الأعظم...

                        تفسیر ابن عربی/دار احیاء التراث العربى/ بیروت/1422 /ج1/ص7

متعلق بسم الله

بدان که اهل معرفت بِسْمِ اَللّٰهِ هر سوره را متعلق به خود آن سوره دانند؛ و از این جهت در نظرى بِسْمِ اَللّٰهِ هر سوره را معنایى غیر از سورۀ دیگر است؛ بلکه بِسْمِ اَللّٰهِ هر قائلى در هر قول و فعلى با بِسْمِ اَللّٰهِ دیگرش فرق دارد؛ و بیان این مطلب به وجه اجمال آن است که به تحقیق پیوسته که تمام دار تحقّق، از غایة القصواى عقول مهیمۀ قادسه تا منتهى النّهایۀ صف نعال عالم هیولى و طبیعت، ظهور حضرت اسم اللّٰه اعظم است و مظهر تجلّى مشیّت مطلقه است که امّ اسماء فعلیّه است؛ چنانچه گفته‌اند:

ظَهَرَ الْوُجُودُ بِبسم اللّٰه الرَّحمن الرَّحیم. پس، اگر کثرت مظاهر و تعیّنات را ملاحظه کنیم، هر اسمى عبارت از ظهور آن فعل یا قولى است که در تِلوِ آن واقع شود؛ و سالک الى اللّٰه اوّل قدم سیرش آن است که به قلب خود بفهماند که به اسم اللّٰه همه تعیناتْ ظاهر است؛ بلکه همه، خود اسم اللّٰه هستند و در این مشاهده اسماء مختلف شوند و سعه و ضیق و احاطه و لا احاطۀ هر اسمى تابع مظهر است و تبع مرآتى است که در آن ظهور کرده...

تفسیر سوره حمد/امام خمینی(ره)/موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)/تهران/ ١٣٧۵ /ص3