عزّ ربوبیّت و ذلّ عبودیّت

یکى از آداب قلبیّه در عبادات و وظایف باطنیّۀ سالک طریق آخرت، توجّه به عزّ ربوبیّت و ذلّ عبودیّت است،و آن یکى از منازل مهمّۀ سالک است، که قوّت سلوک هر کس به مقدار قوّت این نظر است، بلکه کمال و نقص انسانیّت تابع کمال و نقص این امر است. و هر چه نظر انیّت و انانیّت و خودبینى و خودخواهى در انسان غالب باشد، از کمال انسانیّت دور و از مقام قرب ربوبیّت مهجور است. و حجاب خودبینى و خودپرستى از جمیع حجب ضخیم‌تر و ظلمانى‌تر است، و خرق این حجاب از تمام حجب مشکل‌تر وخرق همۀ حجب را مقدّمه است، بلکه مفتاح مفاتیح غیب و شهادت و باب الابواب عروج به کمال روحانیّت خرق این حجاب است. تا انسان را نظر به خویشتن و کمال و جمال متوهّم خود است، از جمال مطلق و کمال صرف محجوب و مهجور است، و اوّل شرط سلوک إلى اللّه خروج از این منزل است، بلکه میزان در ریاضت حق و باطل همین است. پس هر سالک که با قدم انانیّت و خودبینى و در حجاب انّیّت و خود خواهى طىّ منزل سلوک کند، ریاضتش باطل و سلوکش إلى اللّه نیست، بلکه إلى النفس است: «مادر بتها بت نفس شما است» قال تعالى: وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهٰاجِراً اِلىَ اللّٰه وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلىٰ اللّٰه . هجرت صورى و صورت هجرت عبارت است از هجرت به تن از منزل صورى به سوى کعبه یا مشاهد اولیاء (ع) ، و هجرت معنوى خروج از بیت نفس و منزل دنیا است إلى اللّه و رسوله، و هجرت به سوى رسول و ولىّ نیز هجرت إلى اللّه است. و ما دام که نفس را تعلّقى به خویش و توجّهى به انّیّت است مسافر نشده، و تا بقایاى انانیّت در نظر سالک است و جدران شهر خودى و اذان اعلام خود خواهى مختفى نشده، در حکم حاضر است نه مسافر و مهاجر.

آداب الصلاة (آداب نماز)/ حضرت امام خمینى (س) /مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى (س) چاپ اوّل: بهار  ١٣٧٠/ص7و8

فاتحه الکتاب غزلیات حافظ

فاتحه الکتاب غزلیات حافظ

الا یا ایها الساقی ادر کاسا و ناولها

که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل‌ها

به بوی نافه‌ای کاخر صبا زان طره بگشاید

ز تاب جعد مشکینش چه خون افتاد در دل‌ها

مرا در منزل جانان چه امن عیش چون هر دم

جرس فریاد می‌دارد که بربندید محمل‌ها

به می سجاده رنگین کن گرت پیر مغان گوید

که سالک بی‌خبر نبود ز راه و رسم منزل‌ها

شب تاریک و بیم موج و گردابی چنین هایل

کجا دانند حال ما سبکباران ساحل‌ها

همه کارم ز خود کامی به بدنامی کشید آخر

نهان کی ماند آن رازی کز او سازند محفل‌ها

حضوری گر همی‌خواهی از او غایب مشو حافظ

متی ما تلق من تهوی دع الدنیا و اهملها

غزلیات خواجه حافظ شیرازی.غزل اول

إشارة اخرى حکمیّة [لزوم الاستعاذة]

قد ثبت فی العلوم العقلیّة انّه ما من موجود فی الممکنات إلّا و له کمال من جهة و فقر من جهة أو جهات و لکل منها عشق لما حصل فیه من الکمال، و شوق إلى ما هو فاقد له.

و لهذا حکموا بسریان العشق و الشوق فی کلّ الموجودات. ثمّ الإنسان مختصّ من بین الموجودات بخاصیّة هی تطوّره فی الأطوار و تبدّله فی الأحوال، فما من منزلة و مقام یصل إلیه- سواء کان بحسب میل الجبلّة و الطّبع، أو بحسب الطّلب و الإرادة- إلّا و یشتاق إلى ما وراه و لا یقنع به سواء کان من اللّذات الدنیاویّة، کالجاه و المال، أو من السّعادات الاخرویّة، کالعلم و الحال...

و الحاصل إنّ الإنسان کلّما کان أکثر فوزا بالمقاصد التی یشتاقه و یطلبه کان أعظم حرصا و أشدّ رغبة فی تحصیل الزائد علیه، و لمّا لم یکن لمراتب الکمالات نهایة، فکذلک لا نهایة لدرجات الحرص و الشوق.

و هما لا یخلوان من ألم و زجر، و کلّ ما هو فی عالم الإمکان فقد علمت إنّه لا یخلو من نقص و قصور و آفة و فتور و انما یتحقّق الکمال الأتمّ و الغایة القصوى و الجلال الأرفع و النور الأعظم فی الحضرة الإلهیّة التی هی منبع السرور و معدن الخیر و النور. فما دام الإنسان بعیدا عن جناب القدس غیر راجع إلى ربّه فهو بعد فی الم الحرمان، محترقا بنار الفرقة و الفقدان ممنوّا بمرض الحرص و آفة الهجران فثبت إنّ هذا داء عظیم لا قدرة للعبد على علاجه إلّا برجوعه إلى خالق کل شی‏ء و مبدع کلّ حیّ و مفیض کل وجود و کمال کلّ موجود بل هو مطلوب کلّ طالب و إلیه أوبة کلّ آئب فمن أراد أن یسکن عن هذا الاضطراب و یتخلّص عن الم الشوق إلى بحر الحقیقة فی هذا المنزل الذی یتمثّل فیه السراب ماء و الداء و دواء و الشبح أصلا و الفرقة وصلا، فیجب علیه أن یرجع فیه إلى الربّ الرحیم و یطمئنّ قلبه بذکره و یسکن إلیه و یعوذ به و یلوذ إلى جنابه، فیقول:

أعوذ باللّه من الشّیطان الرّجیم. لأن الشیطان مبدأ کلّ بعد و نقصان و منشأ کلّ شرّ و حرمان و خسران.

وفی بعض الکتب الإلهیّة ^«1»: إنّ اللّه تعالى یقول: و عزتی و جلالی لأقطعنّ أمل کلّ مؤمّل عن غیری بالیأس، و لألبسنه ثوب المذلّة عند الناس، و لأجنّبنّه من قربی، و لابعّدنّه من وصلنی، و لأجعلنّه متفکّرا حیران، یؤمّل غیری فی الشدائد، و الشدائد بیدی. و أنا الحیّ القیّوم.و یرجو غیری و یطرق بالفکر أبواب غیری و بیدی مفاتیح الأبواب و هی مغلقة و بابی مفتوح لمن دعان

1) راجع الحدیث مفصلا فی الکافی: باب التفویض الى اللّه و التوکل علیه: 2/ 66

                        تفسیر القرآن الکریم (صدرا)، ج‏1، ص:8و9

اشارة کشفیه {یجب الاستعاذة دائما}

قد انکشف لأرباب البصائر النوریة إنّ هذا البدن بحسب مشاعره و روازنه یشبه الجحیم و أبوابه، و انکشف إنّه جلس على أبواب هذا الجحیم تسعة عشر نوعا من الزبانیة و هی الحواسّ الخمس الظاهرة، و الخمس الباطنة، و قوّتا الشهوة و الغضب و القوى السبع الطبیعیة و کلّ واحدة من هذه التسعة عشر و إن کان واحدا بالجنس، إلّا إنّه یدخل تحت کل واحدة منها أفراد لا نهایة لها بحسب الشخص و العدد و اعتبر ذلک فی القوّة الباصرة فإن الأشیاء التی تقوى الباصرة على إدراکها أمور غیر متناهیة، و یحصل من إبصار کل واحد منها أثر خاصّ فی القلب، و ذلک الأثر یجرّ القلب عن أوج عالم الروحانیّات إلى حضیض عالم الجسمانیّات. و إذا عرفت ذلک ظهر انّ مع کثرة هذه العلائق و العوائق کیف یتیسّر للقلب خلاص عن هذه الظلمات الشاغلة له عن عالم الأنوار الإلهیات إلّا باعانة اللّه و إغاثته و جذبه. و لهذا قیل: جذبة من جذبات الحقّ توازی عمل الثقلین.

و لمّا ثبت انّه لا نهایة لجهات نقصانات العبد و درجات فقره و فتوره و قصوره، کما لا نهایة لکمال رحمة اللّه و قدرته و مبالغ عنایته و حکمته ثبت انّ الاستعاذة باللّه واجبة فی کلّ الأوقات عقلا، کما یجب سمعا فیجب علینا فی أول کل قول و عمل، و مبدأ کل لفظة و لحظة أن نقول ضمیرا او لسانا: أعوذ باللّه من الشّیطان الرجیم

تفسیر القرآن الکریم (صدرا)، ج‏1، ص: 7

تفسیر الاستعاذة

 [تفسیر الاستعاذة]

أعوذ باللّه من الشیطان الرجیم قد مرّ فی المفاتیح ^«1» تحقیق مهیّة الشّیطان و جنوده و آثاره و مهیّة الملک و أتباعه و أنواره و أمّا الّذی نذکره الآن فهو تفسیر هذا القول و حلّ ألفاظه و شرح معانیه العقلیّة.

فالکلام فیه إمّا متعلق بترجمة ألفاظ هذا القول أو متعلّق بمعانیه العقلیّة.

أمّا الأول: فاعلم إنّ قولنا «أعوذ» مشتقّ من العوذ و له معنیان: أحدهما الالتجاء و الاستجارة. و ثانیهما الالتصاق. یقال: أطیب اللحم أعوذه. و هو الملتصق منه بالعظم. فعلى الأوّل معنى أعوذ باللّه: ألتجی إلى رحمته و عصمته. و على الثانی معناه: ألصق نفسی بفضل اللّه و رحمته.

و أمّا الشیطان: ففیه قولان: أحدهما إنه مأخوذ من البعد. یقال: شیطن دارک أی بعد فلا جرم سمّی کلّ متمرّد من جنّ أو إنس أو دابّة شیطانا، لبعده عن الرشاد و السداد.

ذکروا: انّ بعض الخلفاء رکب ^«2» برذونا فطفق یتبختر به فجعل یضر به فلا یزداد إلا تبخترا فنزل فقال: ما حمّلتمونی إلا على شیطان.

الثانی إنّه مشتقّ من شاط یشیط: إذا بطل و لمّا کان کل متمرّد کالباطل فی نفسه لکونه مبطلا لمصالح نفسه سمّی شیطانا.

و أما الرجیم فمعناه المرجوم فهو فعیل بمعنى مفعول. حکى اللّه عن والد إبراهیم علیه السلام إنه قال: لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لَأَرْجُمَنَّکَ [19/ 46] قیل: عنى به الرجم بالقول و حکى تعالى عن قوم نوح علیه السلام إنّهم قالوا: لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ یا نُوحُ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْمَرْجُومِینَ [26/ 116] و فی سورة یس لَئِنْ لَمْ تَنْتَهُوا لَنَرْجُمَنَّکُمْ [36/ 18]

__________________________________________________

1) راجع المفتاح الرابع، سیما المشهد العاشر منه.

2) البرذون: دابة الحمل الثقیل و الترکی من الخیل.

                       

الوجه الثانی إنّ الشیطان إنّما وصف بکونه مرجوما لأنه تعالى أمر الملائکة برمی الشیاطین بالشهب الثواقب طردا لهم من عالم السماوات، ثم وصف بذلک کلّ شریر متمرّد.

 تفسیر القرآن الکریم (صدرا)، ج‏1، ص:4و5