تفسیر الاستعاذة

 [تفسیر الاستعاذة]

أعوذ باللّه من الشیطان الرجیم قد مرّ فی المفاتیح ^«1» تحقیق مهیّة الشّیطان و جنوده و آثاره و مهیّة الملک و أتباعه و أنواره و أمّا الّذی نذکره الآن فهو تفسیر هذا القول و حلّ ألفاظه و شرح معانیه العقلیّة.

فالکلام فیه إمّا متعلق بترجمة ألفاظ هذا القول أو متعلّق بمعانیه العقلیّة.

أمّا الأول: فاعلم إنّ قولنا «أعوذ» مشتقّ من العوذ و له معنیان: أحدهما الالتجاء و الاستجارة. و ثانیهما الالتصاق. یقال: أطیب اللحم أعوذه. و هو الملتصق منه بالعظم. فعلى الأوّل معنى أعوذ باللّه: ألتجی إلى رحمته و عصمته. و على الثانی معناه: ألصق نفسی بفضل اللّه و رحمته.

و أمّا الشیطان: ففیه قولان: أحدهما إنه مأخوذ من البعد. یقال: شیطن دارک أی بعد فلا جرم سمّی کلّ متمرّد من جنّ أو إنس أو دابّة شیطانا، لبعده عن الرشاد و السداد.

ذکروا: انّ بعض الخلفاء رکب ^«2» برذونا فطفق یتبختر به فجعل یضر به فلا یزداد إلا تبخترا فنزل فقال: ما حمّلتمونی إلا على شیطان.

الثانی إنّه مشتقّ من شاط یشیط: إذا بطل و لمّا کان کل متمرّد کالباطل فی نفسه لکونه مبطلا لمصالح نفسه سمّی شیطانا.

و أما الرجیم فمعناه المرجوم فهو فعیل بمعنى مفعول. حکى اللّه عن والد إبراهیم علیه السلام إنه قال: لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لَأَرْجُمَنَّکَ [19/ 46] قیل: عنى به الرجم بالقول و حکى تعالى عن قوم نوح علیه السلام إنّهم قالوا: لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ یا نُوحُ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْمَرْجُومِینَ [26/ 116] و فی سورة یس لَئِنْ لَمْ تَنْتَهُوا لَنَرْجُمَنَّکُمْ [36/ 18]

__________________________________________________

1) راجع المفتاح الرابع، سیما المشهد العاشر منه.

2) البرذون: دابة الحمل الثقیل و الترکی من الخیل.

                       

الوجه الثانی إنّ الشیطان إنّما وصف بکونه مرجوما لأنه تعالى أمر الملائکة برمی الشیاطین بالشهب الثواقب طردا لهم من عالم السماوات، ثم وصف بذلک کلّ شریر متمرّد.

 تفسیر القرآن الکریم (صدرا)، ج‏1، ص:4و5

صراط درقرآن

و اما صراط، این کلمه در لغت به معناى طریق و سبیل نزدیک بهمند، و اما از نظر عرف و اصطلاح قرآن کریم، باید بدانیم که خداى تعالى صراط را بوصف استقامت توصیف کرده، و آن گاه‏بیان کرده که این صراط مستقیم را کسانى مى ‏پیمایند که خدا بر آنان انعام فرموده.

و صراطى که چنین وصفى و چنین شانى دارد، مورد درخواست عبادت کار، قرار گرفته، و نتیجه و غایت عبادت او واقع شده، و بعبارت دیگر، بنده عبادت کار از خدایش درخواست مى‏ کند که عبادت خالصش در چنین صراطى قرار گیرد.

[چند مقدمه براى توضیح و تفسیر آیه‏" اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ"]

توضیح و تفسیر آیه مورد بحث محتاج بچند مقدمه است مقدمه اول اینکه خداى سبحان در کلام مجیدش براى نوع بشر و بلکه براى تمامى مخلوقات خود راهى معرفى کرده، که از آن راه بسوى پروردگارشان سیر مى‏کنند و در خصوص انسان فرموده: (یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ، إِنَّکَ کادِحٌ إِلى‏ رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقِیهِ‏، هان اى آدمى، بدرستى که تو بسوى پروردگارت تلاش مى‏کنى، و این تلاش تو- چه کفر باشد و چه ایمان- بالآخره بدیدار او منتهى میشود)و در باره عموم موجودات فرموده: (وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ بازگشت بسوى او است‏ )و نیز فرموده:

(أَلا إِلَى اللَّهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ، آگاه باش که همه امور بسوى او برمى‏ گردد)و آیاتى دیگر که بوضوح دلالت دارند بر اینکه تمامى موجودات راهى براى خود دارند، و همه راههاشان بسوى او منتهى میشود.

مقدمه دوم اینکه از کلام خداى تعالى بر مى‏آید که سبیل نامبرده یکى نیست، و همه سبیلها و راهها یک جور و داراى یک صفت نیستند، بلکه همه آنها از یک نظر به دو قسم تقسیم میشوند، و آن این آیه شریفه است که فرموده: (أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ؟ وَ أَنِ اعْبُدُونِی هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ‏؟ اى بنى آدم آیا با تو عهد نکردم که شیطان را نپرستى، که او تو را دشمنى آشکار است؟ و اینکه مرا بپرستى که این است صراط مستقیم)پس معلوم میشود در مقابل صراط مستقیم راه دیگرى هست، هم چنان که این معنا از آیه:

(فَإِنِّی قَرِیبٌ، أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ، فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی، وَ لْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ‏، من نزدیکم، و دعاى خواننده خود را در صورتى که واقعا مرا بخواند مستجاب مى‏کنم پس باید مرا اجابت کنند، و بمن ایمان آورند، باشد که رشد یابنداستفاده میشود، چون مى‏فهماند بعضى غیر خدا را میخوانند، و غیر خدا را اجابت نموده، بغیر او ایمان مى‏آورند.

و همچنین از آیه: (ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ، إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ‏، مرا بخوانید تا اجابت کنم، کسانى که از عبادت من سرپیچى مى‏کنند، بزودى با خوارى و ذلت بجهنم در مى‏آیندکه مى‏فهماند راه او نزدیک‏ترین راه است، و آن راه عبارتست از عبادت‏

و دعاى او، آن گاه در مقابل، راه غیر خدا را دور معرفى کرده، و فرمود: (أُولئِکَ یُنادَوْنَ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ، آنان را از نقطه‏اى دور صدا مى‏زنند)که مى‏رساند غایت و هدف نهایى کسانى که ایمان به خدا ندارند، و مسیر و سبیل ایمان را نمى‏پیمایند، غایتى است دور

ترجمه تفسیر المیزان‏ علامه طباطبایى- سید محمد باقر موسوى همدانى‏-دفتر انتشاراتاسلامى‏ قم‏ چاپ: پنجم‏-1374 ش-ج1-ص44الی46

ان الله تعالى لم یخلق شیئا الا لغایة

 ان الله تعالى لم یخلق شیئا الا لغایة فانه ما من موجود ممکن إلا و له فاعل و غایة و من الموجودات و هى المرکبات ماله علل اربع هى هما مع المادة و الصورة الا ان البسیط لا یکون له من العلل الا الفاعل و الغایة لان صورته بعینها ذاته و لا مادة له و قد ثبت بالبرهان ان الغایة الأخیرة فى فعله تعالى هى ذاته و ذاته غایة الغایات کما انه مبدأ المبادى و لا شک ان غایة الشى ماله بالذات ان یصل إلیه و ینتهى به الا ان یعوقه عائق و کل ما لا یمکن الوصول إلیه لم یکن اطلاق اسم الغایة علیه الّا بالمجاز فلا یکون غایة بالحقیقة و قد فرض انه غایة هذا خلف فثبت بما ذکر ان جمیع الممکنات بحسب الجبلیّة الغریزیة طالبة له تعالى متحرکة إلیه تعالى حرکه معنویة مشتاقة الى لقائه بالوصول و هذه الحرکة و الرغبة لکونها مرتکزة من اللّه تعالى فى ذاتها یجب ان لا یکون عبثا و لا معطلا فلا محالة کائنة متحققة فى غالب الامر بلا عائق و قاسر و القسر على الطبع کما ثبت فى مقامه لا یکون دائمیا و لا اکثریا فیزول لا محالة و لو بعد زمان طویل فیعود حکم الطبیعة و من هنا یعلم ان کل طبیعة نوعیة یؤدى یوما الى غایتها الاصلیة و غایة الشی‏ء اشرف من الشی‏ء ذى الغایة و غایة الجوهر اکمل جوهریة منه و اقوى وجودا فى ذاتها و ننقل الکلام الى نفس تلک الغایة و توجّهها الذاتى الى غایة الغایة و هکذا الى ان ینتهى الى غایة لا غایة ورائها و هى غایة الغایات و منتهى الحرکات و الرغبات و مأوى العشاق الالهیّین و المشتاقین من ذوى الحاجات‏

الحشر(صدر المتألهین‏)-مکان چاپ: تهران ‏سال -چاپ: 1302 ق

ان الممکنات على طبقات

ان الممکنات على طبقات‏ 

الطبقة الاولى‏ المفارقات العقلیة و عالمهم عالم القضاء الالهى و هى صور علم اللّه بالانواع الکائنیة و مفاتیح الغیب التى لا یعلمها الا هو و خزائن الرحمة التى ما نزلها الا یقدر معلوم‏ الطبقة الثانیة هى الارواح المدبرة العقلیة المتعلقة بالاجرام العلویة و السفلیة ضربا من التعلق و عالمهم عالم القدر الربانى و لوح المحو و الاثبات‏ و الطبقة الثالثة هى الارواح المدبرة الجزئیة و النفوس الخیالیة المتعلقة بالاجرام السفلیة الدخانیة او الناریة و منها ضرب من الانس و الجن و الشیاطین‏ و الطبقة الرابعة هى النفوس النباتیة و غیرها من الطبائع الساریة فى الاجسام المحرکة ایاها المتحرکة بتحریکها المتجددة بتجددها فى کل ان و هى المشار إلیها بقوله‏ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ‏ و انما جمعت بصیغة ذوى العقول لمدبرها العقلى و محرکها الروحانى کما ستعلم و من هذه الطبقة أیضا من الجهة التى أومأنا إلیها الزبانیة و سدنة الجحیم المامورون بقوله تعالى‏ خُذُوهُ فَغُلُّوهُ ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ ثُمَّ فِی سِلْسِلَةٍ ذَرْعُها سَبْعُونَ ذِراعاً فَاسْلُکُوهُ‏ و منهم الموکّلون على السحاب و الامطار و البحار و الجبال و الارض و المعادن و النباتات و غیرها و الطبقة الخامسة هى الابعاد و الاجرام و هى اسفل السافلین‏و مهوى النازلین و مثوى المتکبرین‏

الحشر(صدر المتألهین‏)-مکان چاپ: تهران‏سال -چاپ: 1302 ق‏

المعاد فی اللغة

المعاد هو «المصیر و المرجع و الآخرة.و تورد المعاجم العربیة المرادفات التالیة: البعث، النشور، الحشر و القیامة، کما تورد أیضا الحساب و الآخرة

و البعث هو «الاحیاء من اللّه للموتى، و بعث الموتى: نشرهم لیوم البعث؛ و من أسمائه عز و جل: الباعث.و النشور هو الاحیاء أیضا، و نشر اللّه المیت، ینشره نشرا و نشورا...

الحشر هو جمع الناس یوم القیامةکما یقال حشر یوم القیامة...

أما القیامة فهی: یوم البعث، و فی التهذیب: القیامة: یوم البعث، یوم یقوم الخلق بین یدی الحی القیوم‏الآخرة: «الأخرى و الآخرة هی دار البقاء...

هذا ما ورد عن المعاد من حیث الدلالة اللفظیة: أما فی التعریف فقد ورد أنه «علم باحث عن أحوال النفس بعد المفارقة عن البدن، حیث تتعلق بالبدن أخرى أم لا.

هل یمکن لها السعادة أو الشقاوة؟ و هل یتبدل احداهما بالأخرى، و ما سبب کل منهما

 الأضحویة فی المعاد( ابن سینا)- معادناشر: شمس تبریزى‏مکان چاپ: افست تهران‏سال چاپ: 1382 ش‏نوبت چاپ: اول-ص13الی15‏